دریاچه ارومیه؛ منحصربفرد اما شکننده

دریاچه ارومیه یکی از هیجان انگیزترین دریاچه‌های ایران است که به عنوان ششمین دریاچه آب شور جهان، بزرگ‌ترین دریاچه آب شور خاورمیانه و بزرگ‌ترین دریاچه ایران شناخته می‌شود. علاوه بر این، دریاچه ارومیه زیستگاه بسیاری از حیوانات و پرندگان مهاجر و بومی همچون فلامینگو، پلیکان، حواصیل و اردک بود و هر ساله افراد زیادی برای بازدید از این دریاچه به ارومیه می‌رفتند تا هم بتوانند از زیبایی‌های دریاچه و هم خواص درمانی آن بهره‌مند شوند.

داشتن سواحل چشم نواز ماسه‌ای، صخره‌ای و لجنی در اطراف دریاچه، حدود ۱۰۲ جزیره منحصربه‌فرد، انواع مختلف پرندگان و پستانداران تنها بخشی از جاذبه‌های گردشگری این منطقه است که قطعا نگاه گردشگران را به خود جذب می‌کند. با این حال، طی چند سال اخیر، دریاچه ارومیه با خطر خشکسالی، استفاده بیش از حد و غیرمجاز از منابع آب آبریز دریاچه، عوامل انسانی و غیره رو به رو بوده است.

دریاچه ارومیه بزرگ‌ترین آبگیر دائمی در آسیای غربی و یکی از جاذبه‌های گردشگری ارومیه است که منبع اصلی تامین آب آن، رودخانه‌هایی همچون زرینه‌رود، باراندوز، شهرچای، نازلو سیمینه‌رود، تلخه‌رود، گادر و زولا است و آب آن بسیار شور است. سیمینه رود و زرینه رود از بزرگ‌ترین رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه هستند که بخش قابل توجهی از آب رودخانه را تامین می‌کنند. بارش برف و باران و چشمه‌ از دیگر منابع تامین‌کننده‌ی آب رودخانه هستند. متاسفانه، با توجه به شوری آب دریاچه ارومیه و قرار گرفتن آن در انتهای حوضه‌ی آبریز، بخش قابل توجهی از آب دریاچه به سرعت تبخیر می‌شود.

دو جزیره اشک و کبودان به شدت از خشک‌شدن دریاچه ارومیه آسیب دیده‌اند و بسیاری از گونه‌های حیات‌وحش خود را از دست داده‌اند. این جزایر روزگاری محل زندگی دو گونه مهم گوزن زرد ایرانی و قوچ و میش ارمنی بودند که با توجه شرایط نامناسب دریاچه در سال‌های اخیر، در خطر انقراض قرار گرفته‌اند.

حیات‌وحش دریاچه ارومیه بی نظیر است و نمی‌توان آن را با هیچ کدام از سایر بخش‌های کشور مقایسه کرد؛ به‌ گونه‌ای که از ۵۳ گونه پستاندار آذربایجان غربی، ۲۳ گونه از جمله قوچ و میش ارمنی و گوزن زرد ایرانی در پارک ملی دریاچه ارومیه یافت می‌شوند. جزیره کوهستانی کبودان، زیستگاه بی نظیر و فوق العاده‌ای برای زندگی و تولید مثل قوچ و میش ارمنی به شمار می‌رود. ۱۱۵ گونه پرنده همچون پلیکان سفید، عقاب طلایی، فلامینگو، کرکس مصری، اردک مرمری، اردک سرسفید، اردک سر حنایی و در سایر جزایر این پارک زندگی می‌کنند.

آرتمیا (نوعی میگو) یکی از هفت گونه آرتمیای دو جنسی جهان است که یک گونه آن با نام آرتمیا ارومیانا در آب شور این دریاچه پیدا می‌شود. از آرتمیا می‌توان در موارد مختلفی همچون پرورش ماهی و میگو و منبع غذا برای پرندگان استفاده کرد. مضاف بر این، ۱۰ گونه مارمولک و سه گونه دوزیست در حوضه آبریز پارک ملی دریاچه ارومیه زندگی می‌کنند. به علت شور بودن بیش از حد دریاچه، هیچ گونه ماهی در این دریاچه یافت نمی‌شود.

عوامل خشک شدن دریاچه ارومیه

یکی از موضوعاتی که طی سال‌های اخیر بسیار مورد تاکید و توجه مردم بوده است بحث خشک شدن دریاچه ارومیه است و شاید سوال و دغدغه‌ی همگان این بوده باشد که چرا دریاچه ارومیه خشک شده است. دریاچه ارومیه به عنوان بزرگترین دریاچه ایران و با برخورداری از اکوسیستمی ارزشمند در جهان و ایران، همیشه برای دانشمندان، محققان، حامیان و طرفداران محیط زیست و البته برای مردم ارزشمند و حیاتی بوده است. دریاچه ارومیه سال۱۳۴۶ با توجه به موقعیت و ویژگی‌های طبیعی و زیست محیطی که داشت به عنوان پارک ملی به ثبت ملی رسید.

دریاچه ارومیه حدفاصل استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی واقع شده است. این دریاچه در ارتفاع 1300 متری از سطح دریا قرار دارد. در گذشته عمق دریاچه به طور میانگین در حدود 6 متر بوده است. طول آن نیز حدود ۱۲۰ کیلومتر و پهنای آن مساحتی ۱۵ تا ۵۰ کیلومتری را به خود اختصاص می‌داد که متاسفانه دیگر از این مساحت خبری نیست. دریاچه ارومیه و جزایر کبودان و قیون داغی از مناطق حفاظت شده به شمار می‌روند که در یونسکو هم ثبت شده‌اند.

دریاچه ارومیه از با ارزش‌ترین زیست‌بوم‌های آبی کشور به شمار می‌رود که حدود ۵۵۰ گونه گیاهی یک‌ساله و چندساله را در خود گنجانده است. پوشش گیاهی دریاچه ارومیه علاوه بر اینکه شامل پوشش گیاهی جزایر می‌شود، اغلب شامل گونه‌های خشکی‌دوست، شورپسند و آبزی است. تاکنون ۱۷۷ نوع گونه گیاهی در اطراف دریاچه و ۱۷۴ گونه‌ در جزایر کشف شده است که خانواده کاسنی و خانواده گندمیان بزرگترین گونه‌های گیاهی پیرامون دریاچه هستند.

گونه‌های درختی و درختچه‌ای جزیره اشک از تنوع بیشتری در مقایسه با زمین‌های پیرامون دریاچه برخوردار است؛ علاوه بر این گونه‌های شورپسند و علف‌های هرز پیرامون دریاچه بیشتر پیدا می‌شود.

در مجموع می توان ۳ مورد را عامل اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه به شمار آورد که شامل استفاده‌ی بیش از حد مجاز از منابع آبی حوضه آبریز دریاچه، گسترش بی رویه بخش کشاورزی پیرامون دریاچه با بکارگیری آب‌های این حوضه و نهایتا افزایش تغییرات اقلیمی و خشکسالی در کنار دو عامل دیگر است.

ساختن سد

در مسیر رودخانه‌هایی که در حوضه آبریز دریاچه ارومیه واقع شده‌اند، سدهای زیادی ساخته شده است. در آذربایجان غربی و ارومیه حدود ۲۲ سد احداث شده که ۸ تا از آن‌ها به بهره برداری رسیده است. در استان آذربایجان شرقی از بین ۳۶ سد ساخته شده حدود ۲۲ سد به بهره برداری رسیده و ۴ سد نیز در استان کردستان احداث شده است. یعنی حدودا ۶۲ سد که حدود ۳۴ سد از آن‌ها به بهره برداری رسیده و میزان آب ورودی به دریاچه را به طرز چشمگیری دستخوش تغییر کرده و کاهش داده است.

حفر چاه های غیر مجاز

یکی دیگر از دلایل اصلی خشکی دریاچه‌ی ارومیه، حفر چاه‌های غیرمجاز است. در اطراف دریاچه ارومیه و حوضه آبریز آن، در طی سالیان اخیر حدود ۴۸ هزار حلقه چاه غیر مجاز حفر شده است که این امر به طرز چشمگیری سطح آب‌های زیرزمینی و در نتیجه مقدار آب‌های زیرزمینی این منطقه را کاهش داده است. در این منطقه حدود ۶۸۰ هزار هکتار سطح زیر کشت قرار گرفته است.

افزایش میانگین دمای جهانی

در واقع ظرف مدت 20 سال گذشته، میانگین دمای هوای کره زمین به میزان ۲ درجه سانتی گراد افزایش یافته که سبب کاهش بارش های فصلی و شدت گرفتن بحران افزایش دمای هوا شده است. البته این موضوع را نمی‌توان به عنوان یکی از دلایل اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه قلمداد کرد، زیرا آمارهای بارش سالانه در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در مدت پنج دهه‌ی اخیر نشان می‌دهد که در این حوضه بارش بارندگی کاهش محسوسی نداشته است.

 میانگین بارش در حوضه آبریز دریاچه ارومیه حدود ۳۵۱ میلی متر است. این مقدار تنها در ۳ سال متوالی ۱۳۷۷ تا ۱۳۷۹ روندی نزولی داشت و از میانگین استاندارد پایین تر بوده است. اما در دیگر سال‌ها، میزان بارندگی در حد استاندارد بوده است. پس افزایش میانگین دمای هوا و کاهش بارش را نمی‌توان به عنوان عامل اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه تلقی کرد.

جاده میان گذر دریاچه ارومیه

در طول سالیان اخیر، ساخت جاده‌ای غیر استاندارد و غیراصولی از میان دریاچه ارومیه سبب دو تکه شدن دریاچه ارومیه شده است که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان این موضوع نیز می‌تواند یکی از عوامل خشک شدن دریاچه ارومیه باشد. این کارشناسان معتقدند که  این جاده سیر کارکرد طبیعی رودخانه را دستخوش تغییر کرده است و در کنار سایر عوامل سبب خشک شدن دریاچه ارومیه شده است.

پیامدهای خشک شدن دریاچه ارومیه

قطعا خشک شدن دریاچه ارومیه، تبعات و عوارض زیست محیطی، اقتصادی، کشاورزی و پزشکی زیادی را به منطقه تحمیل می‌کند که از آن جمله می‌توان به:

1. نابود شدن گیاهان به علت گیاه پوشانی نمک

2. طوفان گرد و غبار

3. روان شدن ماسه‌زارها و در نتیجه بیابان‌ زایی

4. مهاجرت مردم و تخلیه روستاها

5. افزایش توسعه‌ نایافتگی

6. افزایش دما و گرم‌تر شدن هوا در تابستان و کاهش دما و افزایش سرما در زمستان

7. کاهش توان جذب انرژی و تعدیل محیطی

8. از بین رفتن و نابودی گونه‌های جانوری

9. افزایش بیماری‌های صعب‌العلاج و لاعلاج تنفسی

راهکارهای احیا و نجات دریاچه ارومیه

اما با این وجود راهکارهایی وجود دارد که مسئولان با استفاده از آن می‌توانند دریاچه ارومیه را دوباره احیا کنند که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اصلاح جاده خاکریز در میان دریاچه برای عبور و چرخش آب دریاچه و پیشگیری از خشک شدن آن که متولی این بخش وزارت راه و شهرسازی است.
• مدیریت و اعمال نظارت دقیق و هدفمند در زمینه‌ی بهره برداری آب در حوضه جهت جلوگیری از سوء استفاده‌های احتمالی که این امر بر عهده‌ی سازمان آب منطقه‌ای است.
• رها کردن سدهایی که مورد استفاده قرار نمی‌گیرند به منظور جلوگیری از نابودی بستر دریاچه و از دست نرفتن امکان احیای آن که این کار بر عهده‌ی وزارت نیرو است.
• پیشگیری فوری و قاطعانه از استخراج نمک از بستر دریاچه در همه قسمت‌ها که مشترکا باید توسط استانداری، ستاد احیا و سازمان محیط زیست صورت گیرد.  
• اجرایی کردن پروژه انتقال آب زاب و سیلوه در راستای احیای دریاچه ارومیه
• اقداماتی در راستای اصلاح الگوی کشت پاییزی و پیاده کردن هر چه سریع‌تر آبیاری قطره‌ای که باید توسط جهاد کشاورزی صورت گیرد.
• بکارگیری کلیه طرح‌هایی که در پیشگیری از تبخیر در سدها موثر است.
• کنترل هر چه سریع‌تر نوع کشت در کل حوضه و حتی حوضه خزر که منطقه را به طور چشمگیری تحت الشعاع قرار می‌دهد و متولی آن جهاد کشاورزی است.
• راه اندازی اتاق فکر متشکل از مسئولان و فعالان و ذی‌نفعان حوضه دریاچه جهت تدوین برنامه‌های اجرایی مکمل و ارتباط مشارکتی جهت سهولت در روند اجرای پروژه احیای دریاچه و استفاده از کلیه نظرات افراد صاحب نظر که باید توسط استانداری و ستاد احیا صورت گیرد.
• فراهم کردن بستر مشارکت واقعی و عملی مردم در احیای دریاچه از طریق رسانه‌های عمومی و ارتباط بی‌واسطه‌ی ستاد با مردم
• منتقل کردن ستاد مرکزی به حوضه و فراهم کردن شرایط دریافت مستقیم بودجه توسط نمایندگی ستاد در دو استان جهت آسان کردن ارزیابی و نظارت بر روند اجرای پروژه‌ها و جلوگیری از هدررفت بودجه احیا
• حمایت عملی و واقعی و طرح‌های انگیزشی برای کشاورزان و باغدارانی که برای اصلاح سیستم کشاورزی و کاشت درخت و بستن چاه‌های غیرمجاز همکاری می‌کنند که باید توسط جهاد کشاورزی صورت گیرد.
• لایروبی و باز کردن مسیر مسیل و بستر رودها به منظور فراهم کردن بستر ورود کلیه آب‌های حاصل از بارش‌های فصلی به بستر دریاچه ارومیه که متولی آن وزارت نیرو است.
• با تدوین یک برنامه‌ی پنج ساله و با مدیریت وزارت نیرو و وزارت جهاد‌کشاورزی، صرفه جویی 40 درصدی در مصرف آب کشاورزی، شرب و صنعتی صورت گیرد. این امر بیشتر از طریق تدوین و اجرای برنامه‌های افزایش بهره وری 60 درصدی مصرف آب تولیدات کشاورزی توسط وزارت جهاد کشاورزی محقق خواهد شد.
• جلوگیری از هر گونه افزایش برداشت آب از حوضه ارومیه و نیز پیشگیری از مصارف جدید و با تمرکز ویژه بر مدیریت تولیدات کشاورزی است.
• نظارت منظم و مدیریت آب زیرزمینی در کل حوضه آبریز دریاچه ارومیه با بکارگیری تکنولوژی اندازه گیری هوشمند
• تمامی پروژه‌های سد سازی بجز شهید مدنی و چراغ ویس باید به حالت تعلیق درآید، تامین آب پایین دست و شبکه‌های آبیاری در کل حوضه آبریز دریاچه ارومیه باید مدیریت شود.
• بررسی و اجرای طرح حفاظت محیط زیست ارومیه بخصوص پارک ملی دریاچه، که بخش‌های جنوبی آن باید در اولویت رسیدگی قرار گیرند.
• ارائه برنامه‌های اشتغال جدید و جایگزین توسط سازمان‌های دولتی مسئول که با هدف کنترل مصارف آب باید صورت گیرد.
• شناسایی رودخانه‌هایی که از دریاچه سرچشمه می‌گیرند و بستن این رودخانه‌ها در زمان‌هایی که فصل کشت نیست به منظور افزایش ورودی آب به دریاچه ارومیه از روش‌های موثر در مدیریت حوضه آبریز دریاچه ارومیه به حساب می‌آید.
• ضرورت بررسی سلامت اجتماعی و موضوعات زیست محیطی ناشی از بحران دریاچه ارومیه و انجام اقدامات پیشگیرانه
• شناسایی گونه‌های شورپسند بومی و مناسب به منظور کشت در اطراف دریاچه ارومیه و همچنین گسترش پروژه‌های کشت برای منطقه

admin