وضعیت طوری شده که اگر از بلایای طبیعی، تصادفات جاده‌ای، انواع سرطان و … هم جان سالم به در ببریم، در آخر با این وضع آلودگی هوا در تهران مرگ تدریجی را خواهیم چشید و جان شیرین خود را تقدیم به این هیولای خاکستری خواهیم کرد. گویا گریزی از این وضعیت نیست و مسئولین عزیز هم این آلودگی را جزئی از زندگی نرمال یک شهروند تهرانی پنداشته‌اند و سوزاندن فسفر برای چاره اندیشی برای رفع این مشکل را حیف می‌دانند.

قطعا دلایل ریز و درشت زیادی دست به دست هم می‌دهند تا این فاجعه محیط زیستی رخ دهد. در شهر تهران، همین که هوا رو به سردی می‌رود و به اواخر پاییز و زمستان نزدیک می‌شویم، به علت وارونگی هوا و سکون هوا، گویی که جمعیت این شهر در یک آکواریوم پر از آلودگی زندگی می‌کنند و با تنفس انواع و اقسام آلاینده‌ها، در معرض بیماری‌های مختلفی قرار دارند. با اینکه 5 سال است قانون هوای پاک تصویب شده و 18 نهاد و سازمان مکلف به انجام اقداماتی در جهت بهبود وضعیت آلودگی هوای پایتخت هستند، اما هنگام بزنگاه و با بالا رفتن شاخص آلودگی هوا، تنها راه چاره تعطیلی مدارس است!

در ادامه این مقاله همراه ما باشید تا ابتدا با عوامل آینده هوا آشنا شویم و سپس به بررسی راه حل‌هایی برای رفع این فاجعه زیست محیطی بپردازیم.

منابع آلودگی هوا

هنگامی که قصد داریم منابع آلودگی هوا را مطالعه کنیم، معمولاً مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و تعاملاتی را به کار می‌گیریم که این آلاینده‌ها را ایجاد می‌کنند. دو نوع منبع وجود دارد که به آنها می‌پردازیم: منابع طبیعی و منابع دست بشر.

منابع طبیعی

منابع طبیعی آلودگی عبارتند از گرد و غبار حمل شده توسط باد از مکان‌هایی با پوشش سبز بسیار کم یا بدون پوشش سبز (این نوع آلودگی را بیشتر در شهرهای جنوبی ایران بخصوص خوزستان مشاهده می‌کنیم)، گازهای آزاد شده از فرآیندهای بدن موجودات زنده (دی اکسید کربن از انسان در طول تنفس، متان از گاو در طول هضم، اکسیژن از گیاهان در طول فتوسنتز). دود ناشی از احتراق اجسام مختلف قابل اشتعال، فوران های آتشفشانی و … به همراه انتشار گازهای آلوده نیز آن را در فهرست منابع طبیعی آلودگی قرار می‌دهد.

منابع ساخت بشر

هنگامی که صحبت از دخالت انسان در ایجاد آلودگی هوا می‌شود، می‌توان آن را به موارد زیر تقسیم کرد:

• منابع آلودگی در فضای باز
• منابع آلودگی در داخل ساختمان ها

منابع آلودگی در فضای باز

منابع اصلی آلودگی در فضای باز عبارتند از تولید برق، وسایل نقلیه، کشاورزی/سوختن زباله، صنعت و سیستم‌های گرمایش ساختمان. دود به عنوان یک جزء برجسته در این نوع آلودگی حضور دارد. دود ساطع شده از اشکال مختلف احتراق مانند زیست توده، کارخانه‌ها، وسایل نقلیه، کوره‌ها و غیره.

زباله‌هایی که در محل‌های دفن زباله ریخته می‌شوند متان تولید می‌کنند که از جهات مختلفی مضر است. واکنش گازها و مواد شیمیایی خاص نیز بخارات مضری را تشکیل می‌دهد که می‌تواند برای سلامت موجودات زنده خطرناک باشد.

منابع خانگی

در کشورهای در حال توسعه و کشورهای فقیر، سوزاندن سوخت‌هایی مانند کودهای حیوانی، زغال سنگ و چوب در اجاق‌های ناکارآمد باعث تولید انواع آلاینده‌های مضر برای سلامتی می‌شود. این آلاینده‌ها عبارتند از مونوکسید کربن، متان، ذرات معلق (PM)، هیدروکربن‌های پلی آروماتیک (PAH) و ترکیبات آلی فرار (VOC).

حتی سوزاندن نفت سفید در چراغ‌های فتیله‌ای ساده نیز انتشار قابل توجهی از ذرات ریز و سایر آلاینده‌ها را تولید می‌کند. قرار گرفتن در معرض دود ناشی از آتش پخت و پز باعث مرگ زودرس 3.8 میلیون نفر در سال می‌شود.

علل مختلف آلودگی هوا

1. سوزاندن سوخت های فسیلی

دی اکسید گوگرد ساطع شده از احتراق سوخت‌های فسیلی مانند زغال سنگ، نفت برای انرژی در نیروگاه‌ها و سایر مواد قابل احتراق کارخانه‌ها یکی از دلایل اصلی آلودگی هوا است.

میلیاردها وسیله نقلیه در جاده‌ها با موتورهای بنزینی و دیزلی کار می‌کنند که برای آزاد کردن انرژی، نفت را می‌سوزانند. نفت از هیدروکربن ها تشکیل شده است و موتورها آن‌ها را به طور تمیز نمی‌سوزانند.

در نتیجه آلاینده‌هایی مانند PM، اکسید نیتریک و NO2، مونوکسید کربن، ترکیبات آلی و سرب از وسایل نقلیه شامل کامیون‌ها، جیپ‌ها، اتومبیل‌ها، قطارها، هواپیماها ساطع می‌شوند و سطح بالایی از آلودگی را ایجاد می‌کنند. این شیوه‌های حمل و نقل بخشی از نیازهای اساسی روزانه ما را تشکیل می‌دهند، بنابراین ما به شدت به آن‌ها متکی هستیم.

اما، استفاده بیش از حد از آن‌ها محیط زیست ما را به نابودی می‌کشاند زیرا گازهای خطرناک جو را آلوده می‌کنند. مونوکسید کربن ناشی از احتراق نادرست یا ناقص و به طور کلی از وسایل نقلیه منتشر می‌شود، یکی دیگر از آلاینده‌های اصلی به همراه اکسیدهای نیتروژن است که از هر دو فرآیند طبیعی و مصنوعی تولید می‌شود.

بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، قرار گرفتن در معرض آلودگی هوای بیرون باعث 0.6 تا 1.4 درصد بار بیماری و 4.2 میلیون مرگ در سال می‌شود.

2. فعالیت های کشاورزی

آمونیاک یک محصول جانبی بسیار رایج در فعالیت‌های مرتبط با کشاورزی است و یکی از خطرناک‌ترین گازهای موجود در جو است. استفاده از حشره کش‌ها، آفت کش‌ها و کودها در فعالیت‌های کشاورزی رشد بسیار زیادی داشته است. آن‌ها مواد شیمیایی مضر را در هوا منتشر می‌کنند و همچنین می‌توانند باعث آلودگی آب شوند.

کشاورزان همچنین مزرعه و محصولات قدیمی را آتش می‌زنند تا آن‌ها را برای دور بعدی کاشت تمیز نگه دارند. گفته می‌شود سوزاندن مزارع پاک با انتشار گازهای مضر در هوا باعث آلودگی می‌شود.

3. دفن آشغال و پسماند در محل های دفن زباله

محل‌های دفن زباله به مناطقی گفته می‌شود که زباله‌ها در آن‌ها ته نشین یا دفن می‌شوند. این زباله‌های نهشته شده یا مدفون شده متان تولید می‌کنند. متان یک گاز گلخانه‌ای اصلی است که بسیار قابل اشتعال و بسیار خطرناک است.

زباله‌های الکترونیکی یکی دیگر از نگرانی‌های جدی است که شامل بسیاری از انهدام‌های غیر علمی مانند شستشوی شیمیایی، سوزاندن سیم‌ها و موارد دیگر است.

4. گازهای خروجی از کارخانه ها و صنایع

صنایع تولیدی مقدار زیادی مونوکسید کربن، هیدروکربن‌ها، ترکیبات آلی و مواد شیمیایی را در هوا آزاد می‌کنند و در نتیجه کیفیت هوا را کاهش می‌دهند.

صنایع تولیدی در هر گوشه از زمین یافت می‌شود و هیچ منطقه‌ای نیست که تحت تأثیر آن قرار نگرفته باشد. پالایشگاه‌های نفت همچنین هیدروکربن‌ها و مواد شیمیایی مختلف دیگری را آزاد می‌کنند که هوا را آلوده می‌کند و همچنین باعث آلودگی زمین می‌شود.

5. عملیات معدن

استخراج معادن فرآیندی است که در آن مواد معدنی زیر زمین با استفاده از تجهیزات بزرگ استخراج می‌شوند. در طول این فرآیند، گرد و غبار و مواد شیمیایی در هوا منتشر می‌شود که باعث آلودگی شدید هوا می‌شود. این یکی از دلایلی است که باعث بدتر شدن وضعیت سلامت کارگران و ساکنان اطراف می‌شود. (این مورد ممکن است در مورد شهر تهران صدق نکند چرا که معادن ایران بیشتر در شهرهایی غیر از پایتخت متمرکزند.)

6. آلاینده های داخلی

محصولات پاک کننده خانگی و لوازم رنگ ساختمان مواد شیمیایی سمی در هوا منتشر می‌کنند و باعث آلودگی هوا می‌شوند. آیا تا به حال توجه کرده‌اید که وقتی دیوارهای خانه خود را رنگ می‌کنید، نوعی بو ایجاد می‌کند که به معنای واقعی کلمه نفس کشیدن را برای شما غیرممکن می‌کند؟

ذرات ریز معلق که با نام اختصاری SPM معروف است، یکی دیگر از دلایل آلودگی است. با اشاره به ذرات معلق در هوا، SPM معمولاً در اثر گرد و غبار، احتراق و غیره ایجاد می‌شود.

سازمان جهانی بهداشت می گوید: سالانه حدود هفت میلیون مرگ زودرس ناشی از اثرات ترکیبی آلودگی هوای محیط (در فضای باز) و آلودگی هوای خانگی (داخل ساختمانی) است.

7. رویدادهای طبیعی

رویدادهای طبیعی خاصی مانند آتشفشان‌ها، آتش سوزی جنگل‌ها و طوفان‌های گرد و غبار وجود دارند که زاییده طبیعت هستند و باعث آلودگی هوا می‌شوند.

تاثیر تغییرات اقلیمی که بصورت غیرقابل اجتناب در سرتاسر دنیا در حال رخ دادن هستند را نمی‌توان نادیده گرفت. گرم شدن هوای کره زمین و کاهش بارش باران و برف، از دیگر عوامل طبیعی موثر بر آلودگی هوا هستند.

8. جمعیت زیاد

هنگام صحبت از آلودگی هوای تهران، یکی از مهم‌ترین عوامل، جمعیت افسارگسیخته این شهر است. جمعیت پایتخت بسیار بیشتر از ظرفیت اکولوژیکی این شهر است و ترافیک ایجاد شده توسط این ترافیک، تاثیر بسزایی در بالا بردن غلظت این آلودگی‌ها دارد.

اثرات مخرب آلودگی هوا

1. مشکلات تنفسی و قلبی

اثرات آلودگی هوا نگران کننده است. آنها برای ایجاد چندین بیماری تنفسی و قلبی مانند آسم، برونشیت مزمن، آمفیزم، حملات قلبی و سکته مغزی همراه با سرطان، از جمله تهدیدات دیگر برای بدن شناخته شده اند. چندین میلیون نفر به دلیل اثرات مستقیم یا غیرمستقیم آلودگی هوا جان خود را از دست داده اند.

2. مشکلات سلامت کودک

آلودگی هوا حتی قبل از اولین نفس برای سلامتی شما مضر است. قرار گرفتن در معرض سطوح بالای آلودگی هوا در دوران بارداری باعث سقط جنین و همچنین زایمان زودرس، اوتیسم، آسم و طیف اختلالات در کودکان خردسال می‌شود.

همچنین این پتانسیل را دارد که به رشد اولیه مغز در کودک آسیب برساند و باعث ذات الریه شود که تقریباً یک میلیون کودک زیر 5 سال را در سال می‌کشد. کودکان در مناطقی که در معرض آلاینده‌های هوا هستند بیشتر در معرض خطر عفونت‌های تنفسی کوتاه مدت و بیماری‌های ریوی هستند.

3. گرمایش جهانی

یکی دیگر از تأثیرات مستقیم، تغییرات فوری است که جهان به دلیل گرمایش جهانی شاهد آن است.

با افزایش دما در سرتاسر جهان، افزایش سطح دریاها و ذوب شدن یخ‌های مناطق سردتر و کوه‌های یخ، جابجایی و از دست دادن زیست‌گاه‌ها نشان از فاجعه‌ای قریب‌الوقوع دارد، اگر اقدامات برای حفظ و عادی‌سازی به زودی انجام نشود.

4. باران اسیدی

گازهای مضر مانند اکسیدهای نیتروژن و اکسیدهای گوگرد در هنگام سوزاندن سوخت های فسیلی در جو آزاد می‌شوند. وقتی باران می‌بارد، قطرات آب با این آلاینده‌های هوا ترکیب شده، اسیدی می‌شود و سپس به صورت باران اسیدی روی زمین می‌ریزد. باران اسیدی می‌تواند صدمات زیادی به انسان، حیوانات و محصولات زراعی وارد کند.

5. اوتروفیکاسیون

اوتروفیکاسیون وضعیتی است که در آن مقدار زیادی نیتروژن موجود در برخی از آلاینده‌ها در سطح دریا ایجاد می‌شود و خود را به جلبک تبدیل می‌کند و بر ماهی‌ها، گیاهان و گونه‌های جانوری تأثیر منفی می‌گذارد.

جلبک‌های سبز رنگی که در دریاچه‌ها و برکه‌ها وجود دارند تنها به دلیل وجود این ماده شیمیایی است.

6. تأثیر بر حیات وحش

درست مانند انسان، حیوانات نیز با برخی از اثرات مخرب آلودگی هوا مواجه هستند. مواد شیمیایی سمی موجود در هوا می‌توانند گونه‌های حیات وحش را مجبور به نقل مکان به مکان جدید و تغییر زیستگاه خود کنند. آلاینده‌های سمی روی سطح آب رسوب می‌کنند و می‌توانند حیوانات دریایی را نیز تحت تأثیر قرار دهند.

7. تخریب لایه اوزون

اوزون در استراتوسفر زمین وجود دارد و مسئول محافظت از انسان در برابر اشعه‌های مضر فرابنفش (UV) است. لایه ازن زمین به دلیل وجود کلروفلوئوروکربن‌ها، هیدروکلرو فلوئوروکربن‌ها در جو در حال تخریب است.

همانطور که لایه اوزون نازک می‌شود، اشعه‌های مضری را بر روی زمین منتشر می‌کند و می‌تواند باعث مشکلات پوستی و چشمی شود. اشعه ماوراء بنفش همچنین توانایی تأثیرگذاری بر محصولات را دارد.

راه حل های موثر برای آلودگی هوا

1. استفاده از حمل و نقل عمومی

تشویق مردم به استفاده بیشتر و بیشتر از وسایل حمل و نقل عمومی برای کاهش آلودگی یکی از موثرترین روش‌هاست. ازدیاد خودروهای تک سرنشین تاثیر مخرب زیادی بر افزایش شدت آلودگی هوا دارد.

2. شیوه های بهتر خانگی

شومینه‌ها و/یا اجاق‌های چوبی که برای گرم کردن خانه‌ها استفاده می شوند را دور بیندازید. همچنین استفاده از چمن و تجهیزات باغبانی گازسوز را حذف کنید. از آتش زدن زباله، برگ‌های خشک یا سایر مواد در حیاط خود و روشن کردن آتش در فضای باز خودداری کنید. سعی کنید زباله‌های حیاط خود را مالچ پاشی یا کمپوست کنید. از محصولات پاک کننده و رنگ‌هایی استفاده کنید که سازگار با محیط زیست هستند.

3. صرفه جویی در انرژی

هنگام بیرون رفتن فن‌ها و چراغ‌ها را خاموش کنید. مقدار زیادی از سوخت‌های فسیلی برای تولید برق سوزانده می‌شوند. شما می‌توانید با کاهش تعداد سوخت‌های فسیلی برای سوزاندن، محیط زیست را از تخریب نجات دهید.

4. مفهوم کاهش، استفاده مجدد و بازیافت را درک کنید

وسایلی را که هیچ فایده‌ای برای شما ندارند دور نریزید. در عوض، از آن‌ها برای اهداف دیگری استفاده مجدد کنید. به عنوان مثال، می‌توانید از شیشه‌های قدیمی برای نگهداری غلات یا حبوبات استفاده کنید.

5. تاکید بر منابع انرژی پاک

استفاده از فناوری‌های انرژی پاک مانند خورشیدی، باد و زمین گرمایی این روزها در حال افزایش است. دولت‌های کشورهای مختلف به مصرف‌کنندگانی که علاقه‌مند به نصب پنل‌های خورشیدی برای خانه‌های خود هستند کمک‌های بلاعوض ارائه می‌کنند. بدون شک این امر می‌تواند کمک زیادی به کاهش آلودگی هوا کند.

6. استفاده از دستگاه های انرژی کارآمد

چراغ های CFL نسبت به همتایان خود برق کمتری مصرف می‌کنند. آنها بیشتر عمر می‌کنند، برق کمتری مصرف می‌کنند، منجر به کاهش قبض برق می‌شوند و همچنین با مصرف انرژی کمتر به کاهش آلودگی کمک می‌کنند.

تلاش‌های متعددی در سطح جهانی در سطوح شخصی، صنعتی و دولتی برای مهار شدت افزایش آلودگی هوا و بازیابی تعادل تا آنجا که به نسبت گازهای پایه مربوط می‌شود، انجام می‌شود.

این یک تلاش مستقیم برای کاهش گرمایش جهانی است. ما شاهد یک سری نوآوری‌ها و آزمایش‌ها با هدف ایجاد گزینه‌های جایگزین و غیر متعارف برای کاهش آلاینده‌ها هستیم. آلودگی هوا یکی از آینه‌های بزرگ حماقت‌های انسان است و چالشی است که باید بر آن غلبه کنیم تا فردای بهتر را ببینیم.

سخن آخر

معضل آلودگی هوا در تهران به یک بحران جدی تبدیل شده است. برای رفع این مشکل باید استراتژی‌های نوینی به کار گرفته شوند و نهادهای زیادی در این راه قدم بگذارند. سلامت کره زمین و سلامت انسان‌ها در خطر است و همه شهروندان و مسئولین در قبال این فاجعه، مسئولند. فقط کافیست کمی خودخواهی را کنار بگذاریم و با رعایت نکاتی که در بالا ذکر شد، هرکس به نوبه خود سهمی در این فرایند بزرگ و پیچیده داشته باشد.